Przemiany

Za życia pisarza ukazało się 58 odcinków Przemian w „Tygodniku Ilustrowanym”. Nad utworem długo ciążyła zideologizowana dyskusja, której mottem może być stwierdzenie Jana Lorentowicza: „Przemiany były niewątpliwie wstępem do nowych przemian w Prusie” (1912 r.). Próbowano zrobić z autora gorącego sympatyka socjalizmu. Dopiero po opublikowaniu przez Zygmunta Szweykowskiego w 1974 r. notatek do powieści dostrzeżono dramatyczną różnicę między szeroko zakrojonymi planami powieściopisarza a ich realizacją. Prus zamierzał stworzyć cykl obejmujący kilkadziesiąt lat trudnych doświadczeń życiowych i duchowego doskonalenia głównego bohatera, Józefa Trawińskiego, oraz dzieje co najmniej dwóch rodzin osnute na tle wypadków historycznych przełomu wieków. Zdążył napisać zaledwie ekspozycję, przedstawiając młodzieńczych bohaterów i zawiązanie konfliktu wokół sporu o majątek rodzinny oraz perypetii uczuciowych.

Powieść wyraźnie łączy się z wcześniejszą – utworem Dzieci, zarówno w warstwie tematycznej, jak i ideowej. Katastroficzny obraz młodzieży zaangażowanej w ruchy rewolucyjne 1905 r. miałby zostać w Przemianach (zaplanowanych jako cykl powieściowy) uzupełniony analizą przyczyn wybuchu społecznego i poszukiwaniem dróg odrodzenia. O ile Dzieci można uznać za opis destrukcyjnych działań młodych rewolucjonistów, o tyle w Przemianach Prus próbowałby dawać receptę i wskazywać wartości, które u progu nowego wieku mogą ocalić człowieka i społeczeństwo.